Met het kort geding van de Vereniging Nederlandse Verkeersvliegers (VNV) tegen de KLM was het onderwerp “verplicht vaccineren” weer even actueel. Ondanks uitlatingen van de toenmalige minister van VWS Hugo de Jonge dat dit nooit zou gebeuren in Nederland, bleef de dreiging als een schaduw hangen. In diverse landen werd een verplichte vaccinatie al ingevoerd, o.a. in Oostenrijk voor iedereen boven de 18 jaar, maar ook in landen als België en Nieuw-Zeeland waar personeel in de zorg verplicht is om zich te laten vaccineren. Hoe goed zijn die verplichtingen onderbouwd? Wat gaat het opleveren voor de volksgezondheid?
Argumenten voor verplicht vaccineren
Aanvankelijk werd als belangrijkste argument aangevoerd dat iedereen zich zou moeten laten vaccineren voor de anderen, voor de samenleving. Het argument bleek echter niet zo sterk: van geen van de vaccins was nog aangetoond dat het de verspreiding van het virus afremde en inmiddels weten we dat de vaccins dit beoogde effect niet hebben. Maar zou het vaccin er dan niet voor zorgen dat gevaccineerde mensen minder virus uitscheiden? Ook dat is inmiddels achterhaald; onderzoek toont aan dat gevaccineerden net zoveel virus uitscheiden na besmetting als niet-gevaccineerden.
Dan misschien toch maar vaccineren voor jezelf? Het argument was immers dat je dan na besmetting minder ziek wordt. Volgens Jaap van Dissel komt sowieso het overgrote deel van de besmette mensen niet in het ziekenhuis terecht en het effect van de prik op langdurige klachten is onbekend. Dit zou pleiten voor het vaccineren van specifieke risicogroepen. Op dit moment lijkt er echter geen aantoonbaar verschil te zijn in ziekenhuisopnames tussen wel- en niet-gevaccineerden.
Ten slotte is er over de duur van de bescherming ook nog iets te zeggen: bij de deltavariant bleek de bescherming snel af te nemen, met name bij de ouderen en kwetsbaren, wier immuunsysteem blijkbaar toch minder goed reageert op het vaccin.
De andere kant van de medaille is het aantal bijwerkingen van vaccinatie. Daarover is veel discussie. Zeker bij jongeren lijkt het risico op bijvoorbeeld myocarditis hoger dan het risico ernstig ziek te worden zonder vaccinatie. Ook is er sinds de massaal uitgevoerde vaccinatiecampagne sprake van een nog onbegrepen oversterfte. Zonder deze direct aan het vaccin te linken ligt het voor de hand om wel goed uit te zoeken of er mogelijk een verband is.
Als we we bovenstaande feiten in aanmerking nemen, is het dan te verdedigen als de politiek besluit een verplichting tot vaccineren in te voeren? Wat ons betreft niet.
Wettelijke vereisten voor verplicht vaccineren
Wanneer kan volgens de Nederlandse wetgeving een verplichting tot vaccineren worden ingesteld?
- Artikel 11 van de Grondwet regelt de onaantastbaarheid van het lichaam.
- Artikel 8 van het Europees Verdrag van de Rechten van de Mens (EVRM) regelt het recht op eerbiediging van het privéleven. Alleen wanneer er volgens art. 15 van het EVRM sprake is van een noodtoestand, kan er sprake zijn van een inbreuk op deze grondrechten.
- In art. 11 van de grondwet staat dat deze grondrechten alleen kunnen worden ingeperkt op grond van een wet die is aangenomen door de Tweede en de Eerste kamer. In de EVRM wordt ook nog aangegeven dat het noodzakelijk, proportioneel en subsidiair moet zijn.
- Nederland kent nog altijd geen formele of materiële wet die de vaccinatieplicht voor Covid-19 regelt. Daarmee is voor nu duidelijk dat een vaccinatieplicht in Nederland een ongeoorloofde inbreuk op grondrechten, namelijk betreffende de lichamelijke integriteit en het recht op eerbiediging van het privéleven, met zich meebrengt.
Hoe heeft de rechter dit beoordeeld in het kort geding tussen de VNV en de KLM? De rechtbank geeft aan dat de KLM met het verlangen van een coronavaccinatie een inbreuk maakt op de persoonlijke levenssfeer (art. 8 EVRM). Het voorlopig oordeel van de rechtbank is dat het niet voldoende aannemelijk is geworden dat het middel proportioneel is, noch dat is voldaan aan het vereiste van subsidiariteit. De eis die de KLM stelt aan kandidaat-vliegers om gevaccineerd te zijn maakt dus een ongeoorloofde inbreuk op hun rechten. De rechter oordeelt daarom dat de zorg van de KLM over het niet rondkrijgen van roosters geen reden is om vliegers te verplichten zich te laten vaccineren.
Dit is een belangrijke uitspraak. Er wordt in dit kort geding niet verwezen naar art. 11 van de grondwet, of het ontbreken van een uitgeroepen noodtoestand. De rechter geeft wél duidelijk aan dat het belang van de persoonlijke levenssfeer zwaarder weegt, en dat er voldoende mogelijkheden zijn om de planning rond te krijgen.
Deze uitspraak is duidelijk. Een verplichte vaccinatie kan niet zomaar worden geëist. Dat geldt nu voor de KLM, er is echter in bijvoorbeeld de gezondheidszorg ook al vaker gesproken over een verplichte vaccinatie. De criteria die de rechter aanhoudt voor de KLM zijn in wezen niet anders voor andere sectoren.
Eerder hebben we vastgesteld dat een vaccinatie maar kortdurend beschermt tegen ernstige ziekte, en in het geheel niet tegen verspreiding van het virus. Het eerder aangedragen argument dat patiënten/cliënten niet besmet worden na vaccinatie gaat niet meer op, weten we inmiddels. En zo doorredenerend lijkt er eigenlijk geen enkele sector te zijn waarin een verplichte vaccinatie tegen Covid-19 te rechtvaardigen is. Slechts als er een door de Tweede en Eerste Kamer ondersteunde noodtoestand zou worden uitgeroepen zou de mogelijkheid ontstaan om naar een verplichte vaccinatie te kijken. Het vraagt weinig fantasie om voor te stellen hoeveel weerstand dat zal oproepen. Er is in Nederland een flinke bevolkingsgroep die zich om principiële redenen niet laat inenten en een groeiende groep met weerstand tegen het Covid-vaccin. De tijd zal leren of meer rechtszaken nodig zijn.
In het buitenland zijn er inmiddels ook meerdere opmerkelijke uitspraken geweest in verschillende rechtszaken over vergelijkbare kwesties, die vind je hier.
Mocht er in Nederland toch opnieuw worden overwogen een vaccinatieplicht tegen de omikronvariant van het Covid-19-virus in te stellen, dan geven deze rechterlijke uitspraken veel argumenten voor de stelling dat een dergelijke verplichting niet noodzakelijk, proportioneel en subsidiair is. Mochten er in de politiek stemmen opgaan om toch een vaccinatieplicht tegen het Covid-19-virus in te stellen dan is een bevestigend antwoord op de volgende vragen vereist:
- Is er sprake van een noodsituatie, vastgelegd in een noodwet die is goedgekeurd door de Tweede en de Eerste Kamer?
- Is er sprake van een effectief vaccin, waarvan is aangetoond dat dit het aantal besmettingen kan indammen en voorkomt dat mensen ziek worden van het Covid-19-virus?
- Als het antwoord op vraag 2 bevestigend is, is dan voldoende aangetoond dat dit vaccin veilig is en zijn mogelijke bijwerkingen op korte en lange termijn voldoende in kaart gebracht?
- Is aangetoond dat het vaccineren van een groot deel van de bevolking tegen dit virus ook daadwerkelijk leidt tot groepsimmuniteit? Zo niet, wat is dan het te verwachten effect van het vaccineren van de hele bevolking voor de volksgezondheid?
Effectiviteit en mogelijke bijwerkingen van de vaccins
De huidige vaccins zijn niet effectief als het gaat om het indammen van een epidemie, ze voorkomen geen transmissie, en ze zorgen niet voor groepsimmuniteit. In het gunstigste geval worden gevaccineerde mensen gedurende een aantal maanden minder ziek na besmetting. Voor de omikronvariant is dat lastig aan te tonen omdat er maar weinig mensen erg ziek van worden. Duidelijk is dat het effect van het vaccin in elk geval heel snel afneemt. Mogelijk speelt het feit dat het vaccin gemaakt is voor de eerste Wuhan-variant een rol bij de verminderde werkzaamheid ervan voor de diverse mutaties van het virus.
Over de bijwerkingen is het laatste woord nog niet gezegd, de meldingen nemen toe over meer frequente en ernstiger bijwerkingen dan aanvankelijk gedacht. Omdat het vaccin nog geen twee jaar gebruikt wordt is het sowieso onmogelijk over nadelige langetermijneffecten te spreken. Er op voorhand van uitgaan dat het voor de lange termijn geen nadelige effecten zal geven is in elk geval niet gestoeld op enig wetenschappelijke basis.
Wat nu wel duidelijk is, is dat vaccineren niet leidt tot groepsimmuniteit. In het begin was dat nog een uitgesproken hoop van de politiek, en de drijfveer voor het streven om zoveel mogelijk mensen gevaccineerd te krijgen. Maar we weten nu dat er zelfs in de landen met de allerhoogste vaccinatiegraad geen sprake is van groepsimmuniteit, integendeel, in sommige van die landen ligt momenteel het aantal besmettingen zelfs duidelijk hoger dan in veel minder goed gevaccineerde landen.
Hiermee komt ook de uitspraak van het Europese Hof van de Rechten van de Mens (EHRM) van 8 april 2021 in een ander licht te staan. Het Hof stelde dat er een morele vaccinatieplicht zou zijn omdat een hoge vaccinatiegraad de risicogroepen zou beschermen. De mantra dat je je laat vaccineren voor een ander is echter voldoende onderuit gehaald en wordt nauwelijks nog gehoord als argument. Een vaccinatieverplichting om de vaccinatiegraad op te hogen is dan ook niet meer te verdedigen.
Tenslotte werd al in 2019 op verzoek van de toenmalige staatssecretaris Paul Blokhuis door het NIVEL onderzoek gedaan naar mogelijkheden om de vaccinatiegraad te verhogen: “Verplichtende maatregelen zijn mogelijk in Nederland, maar van zulke maatregelen kan geen groot effect worden verwacht, zo laat ook de praktijk in andere landen zien. De effecten van verplichtende maatregelen lijken vooral beperkt wanneer mensen op grond van hun levensbeschouwing beroep kunnen doen op een vrijstelling. Zulke vrijstellingen passen juist bij de Nederlandse traditie van respect voor levensbeschouwelijke pluriformiteit. Aannemelijk is dat verplichtende maatregelen veel weerstand zullen oproepen, juist bij groepen die twijfelen of tegen vaccinatie zijn.”
Judith de Jong et al, Maatregelen om de vaccinatiegraad in Nederland te verhogen. Een verkenning, Nivel, december 2019: https://www.nivel.nl/sites/default/files/bestanden/1003621.pdf
Onder de huidige omstandigheden lijkt een verplichte vaccinatie tegen Covid-19 in Nederland niet haalbaar.