“Als je in deze crisis ziet hoe krampachtig we proberen om een relatief klein risico op sterven te vermijden en daarvoor uiteindelijk, op een vreemde manier zonder dat we het opmerken, enorme (andere) risico’s nemen. We willen elk risico vermijden en precies daarom nemen we eigenlijk de meest absurde risico’s. Zeer veel hiervan draait rond onze verhouding tot de dood”.
‘Tegenwind’ met de Belgische prof. dr. Desmet, klinisch psycholoog en docent aan de Universiteit Gent. Een documentairereeks over zes wetenschappers in het oog van de storm.
De tweede uitzending van deze documentairereeks draait rond klinisch psycholoog prof. dr. Mattias Desmet die vanaf het begin van de coronacrisis besloten heeft om zijn stem te laten horen. “Dat was tegen mijn gewoonte in, want ik had daarvoor nog nooit moeite gedaan om in de media mijn stem te laten klinken. Maar om één of andere reden dacht ik aan het begin van deze crisis: als ik het nu niet doe, moet ik het nooit doen”, vertelt hij in de documentaire.
Desmet, die ook een master in de statistiek heeft, vindt dat er aan het begin van de coronacrisis veel fout ging met de cijfers, onder andere bij de berekening van de mortaliteit van het virus. “Naar mijn gevoel gingen de fouten allemaal in dezelfde richting: ze overschatten het gevaar van het virus. We zouden eigenlijk een rustige beschouwing van de cijfers nodig hebben, van mensen met verschillende overtuigingen in deze crisis, om daar een definitief oordeel over te vellen.” Desmet vindt het merkwaardig dat er geen afweging gemaakt is tussen hoeveel slachtoffers het virus en hoeveel slachtoffers de maatregelen zouden maken. “We hebben nooit, op geen enkel moment ook maar één wiskundig model gezien, dat beide slachtoffers incalculeerde.”
Desmet vertelt ook over de zogeheten massavorming: een specifieke groepsvorming waardoor het vermogen tot kritisch denken wordt beïnvloed en mensen hun individualiteit verliezen; één van de kenmerken van een massa. In een massa wordt iedereen op een problematische manier gelijk, legt hij uit. In een massa vervalt elk vermogen tot kritische afstandname, tot kritische reflectie, en dalen daarom de verstandelijke vermogens van de individuen tot een merkwaardig laag niveau. Dat geldt evengoed voor zeer intelligente mensen als voor minder intelligente mensen.
In het interview benadrukt Desmet ook het belang van het onderhouden van sociale banden en van het hebben van zingeving in het leven. Beide werken preventief tegen massavorming. Mensen zijn blijken ook gevoeliger voor massavorming te zijn als er veel angst en onbehagen is. “Uit gebrek aan sociale band, gebrek aan zingeving, onbestemde angst en onbehagen, vloeien zeer sterke, onder de oppervlakte aanwezige frustratie en agressie voort.”
Verder komt de invloed van massamedia op het denkvermogen van mensen aan de orde. Desmet licht toe hoe dwingend de logica in de berichten van de massamedia kan werken. “Die logica lijkt onweerlegbaar, dat is het kenmerkende ervan. Alhoewel zij op veel punten duidelijk niét logisch is, lijkt zij onweerlegbaar. Dat komt niet omdat zij juist is, maar omdat de logica de psychologische functie vervult van voortdurende transformatie van angst en roes. Daardoor wil men die logica absoluut niet loslaten en weigert men om de dingen onder ogen te zien, weigert men om uit die denktrant te stappen.”
Massavorming heeft in combinatie met de massamedia ook het empathisch vermogen van mensen beïnvloed. “De slachtoffers die vielen door de maatregelen, zoals zelfstandigen die failliet gingen, mensen die zelfmoord pleegden, jongeren die een belangrijk deel van hun leven in grote ellende moesten doorbrengen: die slachtoffers maakten op de één of andere manier geen indruk. En die bleven niet in het geheugen plakken, die hadden ook geen invloed op de besluitvorming.”
Cijfers hebben een krachtig effect, aldus Desmet. “Ze hebben het effect dat men denkt dat men feiten ziet. Men heeft altijd de coronaslachtoffers en het aantal besmettingen zeer sterk in cijfers gepresenteerd, weergegeven in tabellen en zo in de media gebracht. Op een bepaald moment is er wel aandacht gekomen voor de negatieve effecten, de zware psychologische effecten van de maatregelen. Maar hier hebben we nooit cijfers van gezien, of bijna nooit. En dat zorgt dat de effecten van de maatregelen gewoon absoluut niet hetzelfde psychologische effect hebben gehad als de slachtoffers die bijvoorbeeld vielen door het coronavirus.”
Desmet vindt dat er een goede, met open geest gemaakte analyse van de cijfers nodig is.
Ook vertelt hij in de documentaire over zijn keuze om zich uit te spreken en hoe hij omgaat met reacties daarop. Hij ziet dat er behoefte is aan een andere stem. Hij heeft weliswaar te maken met nare reacties en verwensingen, maar kiest om daar niet op te reageren omdat het geen zin heeft zich mee te laten slepen.
Zijn werkgever, de Universiteit Gent, heeft benadrukt dat hij recht op vrije meningsuiting heeft en niet verantwoordelijk is voor wat andere mensen van zijn woorden maken. Al is wel benadrukt dat hij zijn uitspraken op persoonlijke titel moet doet. Desmet geeft aan dat hij zeker bereid is zijn mening bij te stellen als mensen met goede argumenten komen. “Als er geen andere stemmen meer klinken, dan pas sluit een massavorming zich.”
Over de biologische kant van het vaccin wil hij niet wil oordelen, maar wel heeft hij gehoord van biologische theorieën die zeggen dat het eigenlijk ondenkbaar is dat dit vaccin goed werkt. Dit omdat de vaccins gemaakt zijn voor een virus van anderhalf jaar gelden dat inmiddels al 15.000 mutaties verder is.
Verder legt hij het placebo- en nocebo-effect uit. “Natuurlijk is er een placebo-effect bij het vaccin. Dat is er voor elk medicijn. En in zo’n psychologisch gevoelige context gaat het placebo-effect er zeker ook zijn voor het vaccin. In welke mate weten we niet. En wat er ook is, is een nocebo-effect: het omgekeerde van het placebo-effect. Het placebo-effect is het fenomeen waarbij een positieve verwachting, een verwachting van genezing, ook effectief tot genezing leidt,zelfs zonder dat er enig biochemisch effect werkzaam is. Het nocebo-effect is het omgekeerde. Als er een sterk negatieve verwachting is, kan dat leiden tot negatieve effecten van het van het medicijn, zelfs zonder dat er een biochemisch negatief effect is. Ook dat kan er zijn bij het vaccin.”
Het valt Desmet op dat de maatschappij een relatief klein risico op overlijden probeert te vermijden, terwijl er onopgemerkt veel andere risico’s wél genomen worden. “Als je in deze crisis ziet hoe krampachtig we proberen om een relatief klein risico op sterven te vermijden en daarvoor uiteindelijk, op een vreemde manier zonder dat we het opmerken, enorme (andere) risico’s nemen. We willen elk risico vermijden en precies daarom nemen we eigenlijk de meest absurde risico’s. Zeer veel hiervan draait rond onze verhouding tot de dood”.
Afsluitend vat Mattias Desmet het interview nog kort samen. “Als ik op een bepaalde manier de zaken zou moeten verbinden, dan denk ik dat als we een oplossing willen vinden voor het echte probleem, we iets moeten vinden waardoor we met onzekerheid kunnen omgaan. Waardoor we niet meer de noodzaak hebben om alle risico’s uit te sluiten in het leven. Om uiteindelijk een nieuwe manier te vinden waarop we ons kunnen verhouden tot de dood.”
Uitzending terugkijken kijken via:
Of via:https://www.tegenwind.tv/tegenwind-video-s
Over de documentairereeks ‘Tegenwind’:
Journalisten Jakobien Huisman, Alain Grootaers en regisseur Mark Sanders ontvangen zes wetenschappers op Finca Don Carmelo in Andalucía voor zes persoonlijke portretten en een rondetafelgesprek over de coronacrisis, de maatregelen, het beleid, de vaccins, privacy en de toekomst van onze samenleving.
Er vonden interviews plaats met lector gezondheidswetenschappen drs. Sam Brokken, vaccinoloog prof. dr. Theo Schetters, gezondheids- en welzijnseconoom prof. dr. Lieven Annemans, klinisch psycholoog prof. dr. Mattias Desmet, sociaal geograaf, statisticus en opiniepeiler drs. Maurice de Hond en privacyspecialist prof. dr. Paul de Hert.