Naar een Breder Perspectief

Essaybundel Meerstemmigheid onder Druk van het Centrum voor Ethiek en Gezondheid.

Tijdens de coronapandemie kwam maatschappelijke meerstemmigheid onder druk te staan: niet ieders visie werd even serieus genomen, niet iedereen durfde of kon zich uiten en niet iedereen voelde zich gehoord. Dat is problematisch vanuit democratisch perspectief. Maar het is ook nadelig voor maatschappelijke stabiliteit, de kwaliteit van crisisbeleid en het vertrouwen daarin. Om goed voorbereid te zijn op een gezondheidscrisis is het daarom essentieel om nu na te denken over hoe meerstemmigheid beter geborgd kan worden. In deze essaybundel trekken het Centrum voor Ethiek en Gezondheid en gerenommeerde auteurs als Marli Huijer, Hans Boutellier, Paul Depla en Nationale Ombudsman Reinier van Zutphen lessen over het waarborgen van meerstemmigheid tijdens een gezondheidscrisis. Zij reflecteren op vragen als: hoe gaan we om met botsende waarden en belangen? Wat vraagt het om écht te luisteren naar burgers? Wat is een gepaste en vruchtbare verhouding tussen wetenschap, beleid en politiek? De geboden handelingsperspectieven over de praktische toepassing van hun ideeën zijn relevant voor zowel bestuurders, politici en beleidsmakers, als voor wetenschappers en zorgverleners.

Namens het Artsen Collectief schreven Evelien Peeters, Maarten Fornerod en Jan Grandjean een bijdrage aan deze bundel: Naar een Breder perspectief. Deze bijdrage lees je in het geheel hieronder.

Het boek is vanaf donderdag 4 juli 2024 verkrijgbaar.

Naar een Breder Perspectief

Evelien Peeters, Maarten Fornerod en Jan Grandjean (namens de Stichting Artsen Collectief)

Wetenschap bestaat bij de gratie van dialoog over verschillende gezichtspunten, zonder claim op ‘de waarheid’. Een wetenschap die slechts één gezichtspunt onderzoekt of aanhangt, is geen wetenschap maar zoeken naar bevestiging van het eigen gelijk. Pluralisme is onmisbaar bij een brede dialoog. De vraag is of het ‘bestrijden van desinformatie’ en pluralisme samen kunnen gaan. Want wie stelt vast wat desinformatie is? Of zou het kunnen zijn dat ‘desinformatie’ eigenlijk ‘ongewenste informatie’ is voor degene die haar vaststelt?

Inleiding

Het Artsen Collectief (AC; voorheen: Artsen Covid Collectief, ACC)^[1] is in 2020 ontstaan uit bezorgdheid over de proportionaliteit en subsidiariteit van de coronamaatregelen, het ontbreken van een publiek debat en de afwezige ruimte voor twijfels over het overheidsbeleid rond de coronacrisis. De betrokken medische professionals wilden, zonder financieel of ander gewin, de brede medische en maatschappelijke dialoog voeden en voeren om tot een breder gedragen en optimaal beleid te komen rondom de gezondheidscrisis.

Met de coronacrisis veranderde het wetenschappelijk debat. De eenzijdige stelligheid waarmee maatregelen werden afgekondigd, stond niet toe dat hieraan getwijfeld werd. Hierdoor ontstond in onze ogen bij de bevolking te gemakkelijk het idee dat het beleid een degelijk wetenschappelijk fundament had, werkzaam zou zijn, en dat er geen andere opties waren. Er ontstond een ‘overheidsperspectief’ dat eensgezind door de media werd uitgedragen. Andere inzichten werden niet gehoord of toegelaten.

Vanuit een medisch-ethisch perspectief voelden wij ons genoodzaakt om de ‘medical common sense’ en een gefundeerd, op dat moment ‘ander’, geluid voor het voetlicht te brengen. Voor ons was duidelijk dat er verschillende visies bestonden op wat het beste was voor de volksgezondheid. De vernauwing van het debat werd vanaf maart 2020 versterkt door een aanwakkerende en vanuit media en politiek gevoede polarisatie. Dit leek alle onderwerpen rondom het SARS-CoV-2-virus terug te brengen tot haast religieuze standpunten, waarbij geen andere kleuren of nuances geduld werden. Een inhoudelijk debat werd omzeild. Mensen werden aangesproken op belangrijke intrinsieke menselijke basiswaarden, zoals het goed doen (opofferen) voor een ander, zorgen voor elkaar, het samen doen. Met daarbij een in onze ogen misplaatste aanspraak op solidariteit. Van ‘goed pluralisme’, zowel in handelen als in gesprek, was geen sprake.

Pluralisme is naar onze mening essentieel in een wereld die diversiteit en vrijheid van meningsuiting als groot goed ziet. Wanneer de mening van één groep tot waarheid wordt verheven en andere meningen worden verketterd, kan dit gezien worden als totalitarisme, een tegenhanger van pluralisme. Pluralisme houdt in dat er niet één leider kan zijn, dat iedere mening gehoord mag worden en aan debat en dialoog onderhevig mag zijn. In de coronaperiode is pluralisme aan de kant gezet. Niet-welgevallige etiologische, pathofysiologische en therapeutische vraagstukken en oplossingsrichtingen zijn wereldwijd gecensureerd en bestraft. Dit heeft geleid tot schade en vertraging van gedegen korte- en langetermijnoplossingen. Pluralisme zou in een democratische rechtsstaat moeten worden beschermd. Wat inhoudt dat er gestreefd wordt naar het voorkomen van taboes en zelfcensuur, en het behouden van een veilige sfeer rondom de rol van ‘tegen denken’. Met andere woorden: een democratie draagt er zorg voor dat er ruimte is voor het uitdragen van en luisteren naar minderheidsmeningen.

Op 25 oktober 2021 werd bijvoorbeeld de druk op ongevaccineerden zo groot dat het AC zich genoodzaakt achtte een persbericht de wereld in te sturen:

‘Tweedeling creëren op de manier die het demissionair kabinet nu doet, is buiten alle proporties. Oproepen dat de laatste paar procent (veelal gezonde jonge mensen) het probleem zijn omdat ze niet gevaccineerd zijn, is klinkklare onzin. Hoe komen we dan wel zo goed mogelijk uit deze crisis? Niet door gezondheidsdiscriminatie van mensen. Wel door gezond medisch verstand.’

Hierin benadrukten wij dat we zouden moeten leren leven mét corona en de belangrijkste oorzaken aanpakken die ten grondslag liggen aan de crisis: het capaciteitsprobleem in de zorg en de pandemie van welvaartsziekten.

In dit essay nemen wij u mee in onze beleving van de invulling van pluralisme tijdens de coronaperiode, of juist het ontbreken daarvan. Hoe dit tot grote bezorgdheid onder een grote groep medici en andere zorgverleners heeft geleid. En op welke manier in onze ogen beter had kunnen worden gezorgd voor behoud van goed pluralisme. Zodat bij een toekomstige crisis de dialoog wel mogelijk zal zijn.

‘Blind vertrouwen in autoriteit is de grootste vijand van de waarheid.’ (Albert Einstein)

Pluralisme: andere duiding van wetenschap

Verstikking van medisch pluralisme: hoe heeft het zover kunnen komen en hoe krijgen we weer lucht?

In de tijd dat covid de wereld beheerste, leek het alsof er slechts één weg naar Rome leidde. Eén leidende visie. Eén doel. Andere opinies, vragen over het doel, het nut, de wenselijkheid, leken te worden uitgebannen, genegeerd en actief tegengesproken. Zonder dialoog.

Wat is er gebeurd? Hoe kon het gebeuren? En hoe voorkomen we herhaling ervan in de toekomst?

Een voorbeeld. Huisarts Henk de Vos kreeg in juni 2021 te maken met een heftige reactie van de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd (IGJ), toen hij de ouders van 12- tot 17-jarigen een mail stuurde waarin hij informatie gaf over het vaccineren van jongeren. Informatie die niet in de uitnodiging stond van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM). Zijn advies aan de ouders was om zich vooral goed te informeren. De eerste brief van de IGJ aan hem bevatte geen feiten, alleen een gevoel van dreiging over de onwenselijkheid van zijn e-mail. Hierop verzocht de huisarts de Inspectie om een inhoudelijke onderbouwing. Dat werd geweigerd, de discussie behoorde plaats te vinden in de beroepsgroep. Wel werd gemeld dat de Inspectie het belangrijk vond dat kinderen ook gevaccineerd werden om verspreiding van het virus te voorkomen. Iets wat ook toen al discutabel was en niet wetenschappelijk aangetoond. Inhoudelijke discussie over deze uitspraken van de IGJ was echter onmogelijk. De collega die De Vos (zonder eerst het gesprek aan te gaan) gemeld had bij de Inspectie weigerde eveneens in gesprek te gaan. Het weerhield huisarts De Vos er niet van dezelfde actie nogmaals uit te voeren toen de 5- tot 11-jarigen werden uitgenodigd voor een prik. Zijn verhaal en de brief van de Inspectie werden beschreven op de website van het AC.^[2] Hij was niet de enige, in een nieuwsbrief van de IGJ werd vermeld dat ongeveer vijftig artsen een brief hadden gekregen over onwenselijk gedrag, om diverse redenen, maar alle coronagerelateerd.^[3]

Dit voorbeeld illustreert precies wat er miste. Een open dialoog over de wenselijkheid van een medische interventie en een verstikkende dwang om niet af te wijken van de centraal gestuurde visie. Maar er waren duidelijk meerdere visies mogelijk.

Ons verschil in visie ligt in een andere weging van de dreiging die voortkwam uit de uitbraak van het SARS-CoV-2-virus. Daarbij zagen wij vooral een capaciteitscrisis in de zorg, naast een syndemie met de pandemie van welvaartsziekten in onze huidige cultuur. Langdurige inperkingen van grondrechten en ondemocratische wetswijzigingen moesten het falende zorgbeleid van de afgelopen decennia maskeren.

Er werden – en er worden nog steeds – grote vraagtekens bij de dreiging van het SARS-CoV-2-virus gezet. De dreiging en het uitroepen van een pandemie kwamen voort uit modelberekeningen van het Imperial College London, onder leiding van Neil Ferguson. 82% van alle mensen zou volgens de berekeningen besmet raken.^[4] De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) schetste een overlijdenskans van besmette personen van 3,4%. Al vroeg in 2020 bleek het risico meer tussen de 0,2 en 1% te liggen en sterk afhankelijk te zijn van leeftijd en de aanwezigheid van chronische welvaartsziekten.^[5] Naast gerechtvaardigde vragen over en herberekeningen van de mate van dreiging werden er in 2020 internationaal al grote vraagtekens gezet bij het nut en het effect van de afgekondigde maatregelen.^[6] Een meta-analyse in 2019, uitgevoerd door de WHO, naar non-pharmaceutical interventions bij influenza concludeerde dat er weinig, slecht of negatief bewijs is voor maatregelen als handen wassen, contact tracing, het schoonmaken van oppervlakten en spatschermen voor het tegengaan van virusverspreiding.^[7]

In zo’n soort situatie, waar gerechtvaardigde twijfel bestaat over de centraal gepropageerde maatregelen en medische interventies, moet de arts zijn eigen afweging kunnen maken.

Dat was tot 2020 ook het geval. Bij nieuwe medische situaties of situaties zonder duidelijk evidence-based beleid was het heel normaal voor de medicus om te werken op basis van zijn gezond verstand, geworteld in medische kennis en ervaring, ook wel ‘medical common sense’ genoemd. Dit werd vanaf maart 2020 vanuit de overheid/het RIVM en medische verenigingen niet meer getolereerd. Zo werden artsen die bijvoorbeeld op basis van best practices uit andere landen, wetenschappelijk onderzoek en eerdere ervaringen uit de tropen medicatie voorschreven aan patiënten die leden aan COVID-19-pneumonitis, gemeld bij de IGJ en de medische koepelorganisaties, en werden er zelfs tuchtrechtelijke procedures gestart. In maart 2021 legde de IGJ artsen die offlabel medicijnen tegen COVID-19 voorschreven boetes op, die in theorie konden oplopen tot maximaal 150.000 euro. De IGJ riep apothekers zelfs op om artsen bij haar te melden.^[8] Te meer opvallend omdat het relatief onschuldige middelen betrof, en de vele studies die internationaal gedaan werden geen aanwijzingen voor een ongunstig veiligheidsprofiel lieten zien.^[9] Bovendien komt offlabel gebruik van medicatie zeer veel voor. De tuchtrechter oordeelde uiteindelijk dat de voorschrijvende artsen het protocol van offlabel medicatiegebruik correct gevolgd hadden.^[10]

Schadelijke gevolgen van een modelmatige aanpak zonder evaluatie

Modellen waren belangrijke werktuigen om beleid op te baseren. Zoals uitgebreid beargumenteerd door Ronald Meester en Marc Jacobs^[11] zijn de uitkomsten van modellen zeer afhankelijk van de data die gebruikt worden. Als die openbaar beschikbaar zouden zijn geweest, hadden veel wetenschappers mee kunnen helpen om te komen tot ‘het meest optimale’ beleid. Er werden meerdere oproepen vanuit het AC en Herstel-NL gedaan waarin het kabinet en het RIVM werden opgeroepen tot meer transparantie, onder andere door de serologiegegevens van Pienter en Sanquin en de code van het RIVM SEIR (simulatiemodel, age-structured compartmental susceptible-exposed-infected-recovered model) vrij te geven. Dit laatstgenoemde model werd gebruikt om de effecten van vaccinatiecampagnes op besmettingen, ziekenhuis- en ic-opnames te berekenen. Na herhaalde verzoeken vanaf december 2020, volgde dit uiteindelijk in een publicatie van het RIVM in maart 2021.^[12] Brieven van het AC aan Eerste Kamerleden en het kabinet en medisch-wetenschappelijke verenigingen en koepelorganisaties van 2020, 2021 en 2022 zijn op te vragen bij de auteurs.^[13] Herstel-NL schreef hierover op haar website:

‘Ondanks de recente ogenschijnlijke transparantie van de RIVM rekenmodellen is het nog altijd volstrekt onduidelijk wat voor R-waarde het RIVM in het SEIR model hanteert. Wat het openbaar gemaakte model tevens niet toelaat, is het voor externen aanpassen van de startwaarden, aannames of populatiekenmerken. SEIR modellen staan er in de epidemiologie om bekend uiterst gevoelig te zijn voor aanpassingen van deze inputdata (aannames). Een promillage aanpassen voor, bijvoorbeeld, de kans op IC-opname, een eventuele kans op herinfectie of een van de vele andere basiswaarden, heeft verstrekkende gevolgen voor de conclusies die aan het model worden ontleend.’^[14]

Als het belang van de volksgezondheid in de breedste zin het doel was, waarom werd er toen geen actie ondernomen en het landelijke beleid aangepast? In de zomer van 2023 werd een boek getiteld Did lockdowns work? The verdict on Covid restrictions uitgebracht door het Institute of Economic Affairs (IEA), vanuit het John Hopkins Institute of Applied Economics, Global Health, and the Study of Business Enterprise.^[15] Het betreft een analyse van een internationaal academisch team dat een meta-analyse uitvoerde met bijna 20.000 studies naar de verschillende mondiale overheidsmaatregelen genomen tijdens de coronapandemie. Er werd gekeken naar de voor- en nadelen van maatregelen zoals afstandsmaatregelen, schoolsluitingen en persoonlijke beschermingsactiviteiten. De maatregelen bleken niet effectief tegen de gezondheidsschade van het virus, maar daarentegen grote gezondheids- en economische schade bij de bevolking veroorzaakt te hebben, zoals wij later in dit essay nog verder zullen uitwerken. Maurice de Hond schrijft hierover: ‘een wereldwijde beleidsmislukking van gigantische proporties, vaak gedreven door, door de staat en in de media gesponsorde angstcampagnes’.^[16]

Opvallend is dat geen van de maatregelen in Nederland van overheidswege werd geëvalueerd tijdens de pandemie, zodat het beleid zou kunnen worden bijgestuurd. Ondanks alle rapporten werd het beleid van bijvoorbeeld een avondklok en herhaaldelijke lockdowns voortgezet. Zorgen dat meer gezonde levensjaren bij de Nederlandse bevolking verloren zouden gaan dan de maatregelen zouden opleveren, werden veronachtzaamd. De ontstane emotionele lading en polarisatie rondom het onderwerp maakten dat er geen inhoudelijke discussie op gang kwam. Verzoeken vanuit hoogleraren, wetenschappers en artsen werden genegeerd. Het AC schreef bij herhaling de Eerste en Tweede Kamer, de KNMG, de Federatie Medisch Specialisten (FMS) en de verschillende wetenschappelijke medische verenigingen aan.

Signalen van medische schade genegeerd en gecensureerd

Al zeer snel na de start van de vaccinatiecampagne verschenen de eerste berichten over bijwerkingen. Zeer vaak werden menstruatieklachten gerapporteerd, en opvallend vaak myocarditis en pericarditis. De berichtgeving, bijvoorbeeld vanuit het AC, werd echter secuur gecensureerd en ontkend in 2021. Helaas bleken onze zorgen hierover in 2022 maar al te waar.^{[17],[18],[19]}

Terwijl de realiteit van de mRNA-vaccinaties in de wetenschappelijke literatuur verscheen, bijvoorbeeld dat het door het vaccin geproduceerde spike in moedermelk, hart en hersenen werd teruggevonden, en dat de hoeveelheid ernstige bijwerkingen voor een vaccin zeer hoog bleek, bleef een discussie over de wenselijkheid gedurende heel 2021, 2022 en 2023 zeer beperkt mogelijk. De mechanismen hierachter worden langzaam duidelijk.

Uit gelekte documenten bleek dat de European Medicines Agency (EMA) druk vanuit Brussel voelde in de afweging rond het Pfizer-vaccin, schreef Follow the Money.^[20] Gesprekken met een Eurocommissaris waren ‘gespannen en bij vlagen onaangenaam’. Ook blijkt het bureau erg afhankelijk van de industrie. In 2015 stelden medische organisaties aan de kaak dat 83% van het EMA-budget via ‘fees’ van de industrie komt, maar anno 2021 is dat nog verder gestegen (naar 86%).^[21]

Deze documenten suggereren sterk dat de discussies over vaccinveiligheid mede werden onderdrukt door lobbyactiviteiten van de farmaceutische industrie. Maar ook de Nederlandse Staat speelde een rol.

In maart 2021 werd een zaak tegen de coronavaccinatiecampagne vanuit de overheid afgewezen.^[22] Het betrof een uiting van de Rijksoverheid in NRC Handelsblad van 29 december 2020. Daarin staat onder meer: ‘Maar hoe meer mensen zich laten vaccineren, hoe beter we kunnen voorkomen dat het coronavirus zich verder verspreidt.’ Het feit dat vaccinatie met de destijds beschikbare coronavaccinaties virusoverdracht en ook ziekte niet voorkwam, telde blijkbaar niet voor de Reclame Code Commissie.

Concluderend kunnen we zeggen dat de medische ethiek tijdens de coronapandemie niet heeft gefunctioneerd, omdat de overheid – en niet de medici – eigenaar werd van de beste behandelopties, en schadelijke gevolgen van medische en niet-medische interventies niet vrij konden worden bediscussieerd.

Medisch pluralisme versus polarisatie

Bij het doorvoeren van de ingrijpende maatregelen in de coronaperiode was er dus geen sprake van goed medisch pluralisme. Integendeel, door de totalitaire benadering ontstond een grote polarisatie. Het onderwerp ‘corona’ kreeg in korte tijd een enorme emotionele lading, waardoor discussies nauwelijks nog over de inhoud en de feiten gingen, maar vooral over gevoel, vaak gedreven door angst. Overheidsinstanties leunden langdurig op de ‘rule of rescue’, de rechtvaardiging van maatregelen om een persoon in acute nood te redden, en dagelijkse alarmerende cijfers zonder perspectief of duiding. Het dagelijks als nieuwsitem brengen van het aantal positieve testuitslagen, ziekenhuisopnames of overlijdens, zonder deze in de context te plaatsen, diende als onderbouwing voor verregaande en lang aanhoudende vrijheidsbeperkende maatregelen. De Code van Neurenberg, maar ook het hippocratische adagium ‘primum non nocere’, ten eerste geen kwaad doen, werd vanuit ons perspectief met de voeten getreden door deze maatregelen. De waarden van het behoud van lichamelijke integriteit en zelfbeschikkingsrecht bleken in korte tijd gedevalueerd.

De druk op medici om mee te gaan in het dogma van de overheid was groot. Ook vanuit de eigen beroepsgroepen. In december 2022 publiceerde het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde een artikel over de begrenzing van uitspraken van artsen in de media.^[23] De IGJ en de Minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) Ernst Kuipers waren van mening dat zij mogen optreden tegen artsen die publieke uitingen doen over COVID-19 als deze niet conform de standpunten van de beroepsgroep zijn. Vanuit een pluralistisch oogpunt zal dit echter ondermijnend zijn voor wetenschappelijke vooruitgang en eerlijke informatievoorziening. Het meerderheidsstandpunt is niet automatisch waar. Het leek alsof er werd getoetst of een uitspraak overeenkwam met het meerderheidsstandpunt, niet of het klopte. Artsen die zich verdiept hadden in de materie en een andere mening hadden gevormd, kwamen hierdoor in gewetensnood, het conflict tussen zich uitspreken en het risico op een sanctie en het verzaken van de artseneed. Een nooit eerder vertoonde polarisatie in de medische wereld.

De rekening van het ontbreken van medisch pluralisme

In mei 2020 pleit Peter de Ridder (voormalig directeur van het Centraal Planbureau, CPB) voor beter (minder welvaartsvernietigend) coronabeleid.^[24] Hij concludeerde onder andere dat de in geld uitgedrukte bate voor één gespaard levensjaar (QALY) ongeveer 825.000 euro zou kunnen kosten. Dat is meer dan het tienvoudige van de waardering van een levensjaar, zoals deze normaal gesproken wordt gebruikt in door de overheid uitgevoerde maatschappelijke kosten-batenanalyses. Ook het Gupta-rapport in mei 2020 stelde dit aan de kaak.^[25] Een reden voor het voortzetten van schadelijke maatregelen, terwijl de dreiging van het SARS-CoV-2-virus daar geen aanleiding meer toe gaf, zou eruit kunnen voortkomen dat het afwegingskader alleen gericht was op het terugdringen van het virus. Mogelijk door de opbouw van het Outbreak Management Team (OMT) in die tijd. Hierin waren alleen medische en epidemiologische disciplines vertegenwoordigd. Wellicht was er wel bredere discussie, maar de verslagen van de OMT-overleggen zijn nog niet (geanonimiseerd) openbaar gemaakt, iets wat ‘goed pluralisme’ zeker zou versterken. Baarsma en collega’s schreven hierover in april 2021:

‘Bij de lockdown maatregelen vallen die kosten buiten het medische blikveld van het OMT. Dat is overigens een internationaal verschijnsel. De directeur van de World Health Organisation (WHO), Ghebreyesus, heeft de strategie waarbij groepsimmuniteit wordt bereikt door eerdere infectie als onethisch gekwalificeerd.^[[26]] Vanuit economisch gezichtspunt is dat een onhoudbaar standpunt.’^[27]

In 2020 benoemden Kraaij-Dirkzwager en collega’s de risicogroepen die het meest zouden lijden onder de maatregelen. Genoemd werden kinderen, studenten, ouders met jonge (schoolgaande) kinderen, leerkrachten, zorgverleners, werkgevers/werknemers in kwetsbare sectoren zoals de cultuur-, sport- en horecasector, mensen met een fysieke en/of mentale (chronische) aandoening, ouderen en hun mantelzorgers.^[28] Vanaf 2020 werden rapporten gepubliceerd over de schadelijke effecten van de maatregelen op het geestelijk en lichamelijk welbevinden. Het AC zette een aantal van die rapporten op een rij.^[29] Het betreft zowel economische als fysieke, mentale en sociale schade, zoals de veel hogere kosten per gewonnen levensjaar dan voorheen geaccepteerd werden, toename van depressie, angst, zelfmoorden, slapeloosheid, beperkingen in sociale interacties, faillissementen, toename van de staatsschuld, toename van criminaliteit, verlies van banen en inbreuken op burgerlijke vrijheden. Het betrof rapporten vanuit onder meer het Sociaal en Cultureel Planbureau,^[30] Kennisbank Sporten en Bewegen,^[31] de Kenniswerkplaats Leefbare Wijken,^[32] het Trimbos-instituut^[33] en EenVandaag.^[34] Ook de Raad voor Volksgezondheid & Samenleving stelde in 2020 al ethische vragen rondom de COVID-19-maatregelen.^[35] Hij stelde dat afwegingen over wat van waarde is voor goed en gezond (samen)leven een prominente plaats moeten krijgen in de totstandkoming van de maatregelen. ‘Bestaande problemen worden door de crisis verscherpt, er moet meer ruimte zijn voor reflectie en tegengeluid.’ Ondanks deze geluiden volgden later in Nederland opnieuw lockdowns. Door de polarisatie in de samenleving lukte het maar niet een open gesprek hierover op gang te brengen.

‘Absence of reported harms is not equivalent to data that proofs safety.’^[36]

Desinformatie? Wie bepaalt wat?

In de Sovjet-Unie was een gevleugelde uitspraak: geloof nooit iets totdat het officieel is ontkend. Tegenwoordig is de veelgehoorde variant: geloof nooit iets totdat het door factcheckers tot desinformatie is bestempeld. Hoe heeft het zover kunnen komen?

Al in maart 2020 wordt door de overheid de ‘newsroom corona’ ingericht om ‘nepnieuws’ te bestrijden, blijkt uit stukken die vrijkwamen na een Woo-verzoek. Indepen schrijft daarover:

‘Dus terwijl artsen bezig waren met het bestrijden van een volslagen onbekend virus en geen idee hadden hoe ze het virus moesten aanpakken, waren ambtenaren in Den Haag in staat te bepalen wat wél en vooral wat niét waar was over het virus. En alle informatie die niét waar was volgens de ambtenaren in Den Haag, werd op alle mogelijke manieren bestreden. De grote vraag is dan hoe men in Den Haag dit onderscheid kon maken, en welke middelen daarbij werden ingezet.’^[37]

Na deze voorbeelden is het nog maar de vraag wat het in 2022 aangekondigde overheidsorgaan ‘nationaal instituut voor wetenschapscommunicatie’ voor rol zal gaan spelen. Het instituut is aangekondigd ‘om de wetenschap dichterbij de mensen te brengen’. Het is te hopen dat dit geen orwelliaans ‘ministry of truth’ wordt.^[38]

Denktank desinformatie en blaming & framing

Uit antwoorden op Kamervragen van oktober 2021 bleek dat de IGJ rechtstreeks opdracht kreeg vanuit het Ministerie van VWS om artsen die een andere mening uitdragen over de corona-aanpak hard aan te pakken. De toenemende verstrengeling van het Ministerie van VWS en de Inspectie hoort niet en is zorgelijk. In Nederland moet niet een situatie ontstaan dat artsen bang worden om hun patiënten voor te lichten over bepaalde medicijnen en te voldoen aan ‘informed consent’ of te zoeken naar ‘best practices’, omdat zij dan maatregelen kunnen verwachten. In dat geval schiet het toezicht van de Inspectie zijn doel voorbij, ten nadele van de patiënt. Van daaruit rees onder een deel van de artsen meer en meer de vraag of de maatregelen nog wel het welzijn van de bevolking en het belang van de volksgezondheid als algemene doelen hadden. Of dat andere belangen zwaarder wogen.

De samenwerking en afspraken over onderwerpen tussen overheid, bedrijven en media zorgden wat ons betreft voor een gevaarlijke cocktail die één mening tot een religie verhief en andere gezichtspunten uitbande.^[39],[40] Een van de vele voorbeelden hiervan is dat vlak voor de introductie van de coronatoegangsbewijzen het RIVM het persbericht verspreidde dat vier van de vijf mensen in het ziekenhuis ongevaccineerd waren. Uit een Woo-verzoek over dit nieuwsbericht kan worden geconcludeerd dat er is geschoven met getallen en dat oud-Minister van VWS De Jonge dat wist.^[41]

Google gaf 1 miljard uit aan het ondersteunen van overheden in het zichtbaar maken van hun boodschap en het onderdrukken van andere gezichtspunten.^[42] Een aantal sprekende voorbeelden van de onderdrukking van andere gezichtspunten komt naar voren in de middels Kamervragen opgevraagde stukken betreffende de denktank desinformatie.^[43] Hieronder een quote uit de stukken:

‘Online platforms als Facebook, Instagram, Twitter, Youtube en zoekmachines als Google zijn allemaal op zoek naar hun rol op het gebied van fakenews, veiligheid en de grenzen van vrijheid van meningsuiting. Facebook heeft in de denktank misinformatie over vaccinatie aangegeven al bezig te zijn met het tegengaan van misinformatie. Ze verwijderen al postings met aantoonbaar onjuiste informatie en er verschijnen ook geen suggesties meer voor antivax groepen.’

Uit de Woo-verzoeken komt een beeld naar voren van een netwerk bestaande uit vertegenwoordigers van de overheid, sociale media en academische wetenschap die de openbare discussies wilden beperken. Kritische stellingnames werden gekenmerkt als ‘mythes’ en als misinformatie of desinformatie bestreden. Veel van de destijds gebrandmerkte mythes bleken na verloop van tijd bewaarheid te zijn geworden, zonder dat hiervan rekenschap werd gegeven.

Een typerend voorbeeld over ‘blaming’ en ‘framing’ zonder onderbouwing is de Pointer-uitzending uit 2021 over onder andere het AC. Daarin wordt het ontstaan van het Artsen Covid Collectief gelinkt aan de John Bird Foundation, een Amerikaanse ultrarechtse beweging.^[44] Pointer schrijft: ‘Pointer dook in het netwerk van de briefschrijvers. Daaruit blijkt dat achter de actie van ogenschijnlijk twee bezorgde artsen een gecoördineerde campagne schuilgaat, die wereldwijd wordt uitgevoerd.’ Pointer maakt uiteindelijk een verzonnen link naar de John Bird Foundation. Waarom zou een programma van de publieke omroep, dat zich presenteert als onderzoeks- en factcheckplatform, dit doen? Wat was het doel van deze framing? Alle informatie die ondertussen bekend is geworden, doet haast de vraag rijzen of het omgekeerde wellicht waar is: welke gecoördineerde campagne, die wereldwijd wordt uitgevoerd, gaat er achter het internationaal vergelijkbare coronabeleid schuil?

Het heeft ons de afgelopen jaren verbaasd hoe de medische ethiek aan de kant is geschoven door de Gezondheidsraad. Deze raad gaf in zijn advies in de zomer van 2023 opnieuw groen licht voor de volgende prikronde, terwijl er bij de vorige ronden onduidelijke gebeurtenissen hebben plaatsgevonden, zoals een onverklaarde oversterfte en vele gemelde complicaties van de nog steeds onvoldoende onderzochte injecties. Waar blijven de CCMO (Centrale Commissie Mensgebonden Onderzoek) en de leden van de verschillende METC’s (medisch-ethische toetsingscommissies) met de medische ethiek die de basis vormt bij mensgebonden onderzoek? Elk ander onderzoek zou al direct zijn gestopt bij het geringste signaal van twijfel aan de veiligheid van de cliënt. Bij elk experimenteel onderzoek naar een nieuwe behandeling zijn twee zaken essentieel: (1) een ondertekende informed consent en (2) een verzekering voor de cliënt als er iets misgaat. Bij het uitrollen van de vaccinatiecampagne is ondanks de veiligheidswaarschuwingen vanuit de farmaceuten bij de EMA voorbijgegaan aan beide cruciale voorwaarden. Ook werd er geen actieve surveillance opgezet naar eventuele klachten na de injectie.

Valse argumentatie

Terugblikkend kan worden gezegd dat er gebruik gemaakt werd van drogredenen, ofwel ‘onterechte of valse argumentatie’; iets is waar omdat dat zo is. Hoe vaker het herhaald wordt, des te meer waar het wordt. Een handeling of bericht wordt gebracht als zo evident waar dat er geen onderbouwing voor nodig is. Bijvoorbeeld de verplichting om een niet-medisch mondkapje te dragen of de scholensluiting. Er is geen bewijs dat dit virusoverdracht of ziekte voorkomt.^[45],[46] ‘Nog even volhouden’, was het veelgehoorde credo van het kabinet. Of de halfslachtige verdediging van Arie Slob, de toenmalige Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, die stelde dat docenten massaal niet meer voor de klas zouden willen staan. Dat is puur anekdotisch, want onderzoek was daar niet naar gedaan. Op basis van sociale en emotionele argumenten heeft echter het overgrote deel van de bevolking zich langdurig onderworpen aan deze zinloze maatregelen.

Upton Sinclair (1878-1968) zei het al: ‘It is difficult to get a man to understand something, when his salary depends on his not understanding it.’

De mogelijkheid dat economische factoren binnen de medische wereld zwaarder wogen bij de beleidsvorming en maatregelen dan het welzijn van de bevolking was voor veel mensen een onmogelijke gedachte. Ondanks de vele voorbeelden hiervan uit het verleden.^[47]

Het kan anders!

Ontstaan van georganiseerd tegengeluid

De buitensporige reacties van de overheid op de coronapandemie en de gevolgen hiervan voor de gezondheid en het zelfbeschikkingsrecht van de bevolking leidden ertoe dat auteur Evelien Peeters in juli 2020 een brandbrief – ondertekend door bijna 3000 artsen en medische professionals en meer dan 20.000 burgers – aan de Tweede Kamer stuurde. Er kwam echter geen inhoudelijke reactie op uit ‘Den Haag’ of vanuit de medische platforms. Zoals in de inleiding van dit essay al beschreven kwam hieruit het AC voort, een groep betrokken professionals die zowel de medische als de maatschappelijke dialoog willen voeren vanuit de pluralistische gedachte dat elke mening gehoord mag worden en dat we als samenleving sterker worden door een open gesprek. In dat licht is het interessant om te zien dat de wereldwijde burgerjournalistiek en -wetenschap, die de afgelopen jaren sterk opkwamen, vaak accurater blijken te zijn dan de ‘officiële waarheid’.[48]

Als AC zijn wij van mening dat we zullen moeten leren leven met virussen door onze weerstand te versterken, alleen gerichte maatregelen te nemen en – heel belangrijk – geen nieuwe virussen te creëren in het laboratorium. Een nieuwe crisis kan slechts worden voorkomen door een andere aanpak. En dat kan! De medici van het AC pleiten er al langer voor om nieuwe, minder medicaliserende wegen in te slaan en leefstijloplossingen meer kansen te geven. Om tot een breedgedragen nieuwe aanpak te komen pleiten wij voor open gesprekken en gezonde debatten, met andersdenkenden, buren, vrienden, familie en collega’s. Gesprekken vanuit een respectvolle basis, zonder elkaar met de woorden desinformatie, misinformatie, complotdenker of antivaxer om de oren te slaan. Het doel van het gesprek is om elkaars mening te leren kennen en daarmee de tweedeling in de maatschappij te overstijgen.

Deze gezondheidscrisis biedt een kans om de huidige systemen te ontleden en op een nieuwe, niet-hiërarchische, niet financieel-economisch gedreven manier het gezondheidsbeleid te optimaliseren. Daarvoor is een open, zichtbare en respectvolle dialoog noodzakelijk. Goed pluralisme, waarbij vele geluiden gehoord mogen worden. En een publieke en professionele omgeving die zelfcensuur voorkomt. Als alle partijen als uitgangspunt verbetering van de zorg hebben, dan is zo’n dialoog op voorhand al waardevol. Het AC organiseerde begin 2022 een rondetafelgesprek met medici vanuit een ‘Deep Democracy’-structuur, waardoor men in staat was om naar elkaar te luisteren en dieperliggende gezamenlijke waarden en doelen te herkennen.[49] Dit is een manier om vanuit gepolariseerde systemen middels een vorm van pluralistisch denken een minderheidsmening zichtbaar te maken.

Hoe nu verder?

We moeten af van adviesorganen voor de overheid waarvan de leden niet onafhankelijk zijn. Er zijn in Nederland genoeg personen met verstand van zaken die de medische ethiek nog hoog in hun vaandel hebben. Transparantie in de redenatie achter en onderbouwing van besluiten en een doorlopende respectvolle dialoog met ‘tegendenkers’ zijn essentieel voor het behoud van goed (medisch) pluralisme. Om tot een breedgedragen aanpak te komen moet deze gebaseerd zijn op zo veel mogelijk gezichtspunten. Het is van groot belang dat er alsnog een parlementaire enquête komt. Deze werd om onduidelijke redenen ‘op de lange baan geschoven’ in juni 2023.[50]

Slot

Verschillende visies en meningen bieden een grote kans om samen het beleid te optimaliseren, als er een respectvolle uitwisseling plaatsvindt en alle deelnemers aan dit gesprek de volksgezondheid voor ogen houden. Vanuit onze optiek claimen wij geen waarheid, maar stellen wij vragen en onderbouwen en delen we onze zorgen. Pluralisme houdt voor ons in dat er middels een open dialoog een balans wordt gevonden tussen alle verschillende meningen en zorgen. In dit essay hebben we verschillende kanten belicht waarbij voor ons ‘goed medisch pluralisme’ spaak liep.

De hoofdpunten zijn:

• Er waren tijdens de coronacrisis bij veel meer mensen en instituten zorgen over de proportionaliteit en subsidiariteit van de coronamaatregelen dan in het publieke debat zichtbaar was.
• Het brede inhoudelijke debat werd omzeild doordat mensen sterk werden aangesproken op belangrijke intrinsieke menselijke basiswaarden: het goed doen (opofferen) voor een ander, zorgen voor elkaar en het samen doen. Met daarbij een misplaatste aanspraak op solidariteit.
• Door het ontbreken van inhoudelijk debat, vaak als gevolg van angst voor nadelige gevolgen, heeft schadelijk overheidsbeleid ongecorrigeerd door kunnen gaan.
• Concluderend heeft er geen sprake kunnen zijn van ‘goed pluralisme’. En heeft het échte inhoudelijke wetenschappelijke debat tot op heden nog niet plaatsgevonden.

Voor de toekomst is ons advies om ervoor open te staan om doelbewust experts met een andere mening, als zogenaamde ‘tegendenkers’, uit te nodigen in de verschillende beleidsmatige en adviserende gremia. En ditzelfde te stimuleren binnen de landelijke medische koepelorganisaties. Onze ervaring is dat alle partijen hetzelfde doel voor ogen hebben, namelijk behoud en verbetering van de gezondheid binnen de schaarstekaders die daarbij bestaan. Alleen de weg erheen en de beeldvorming ten aanzien van wat de beste invulling daartoe is, verschillen. Dit lijkt ons bij uitstek van toegevoegde waarde binnen de belangrijke discussie over het behoud van een betaalbare en kwalitatief hoogstaande gezondheidszorg in Nederland!

Referenties:

[1] Stichting Artsen Collectief (z.d.). Visie. https://artsencollectief.nl/visie/.
[2] Stichting Artsen Collectief (2021, 15 september). Henk de Vos, huisarts: ‘De Inspectie laat zich eenzijdig informeren’. https://artsencollectief.nl/henk-de-vos-huisarts-de-inspectie-laat-zich-eenzijdig-informeren/; Stichting Artsen Collectief (2021, 15 september). Huisarts Henk de Vos: ‘Ik zal mijn standpunten blijven uitdragen’. https://artsencollectief.nl/huisarts-henk-de-vos-ik-zal-mijn-standpunten-blijven-uitdragen/.
[3] Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd (2021, 31 augustus). Inspectie in actie tegen onjuiste informatie over corona door artsen. www.igj.nl/actueel/nieuws/2021/08/31/inspectie-in-actie-tegen-onjuiste-informatie-over-corona-door-artsen.
[4] Ferguson, N.M., Laydon, D., Nedjati-Gilani, G., Imai, N., Ainslie, K., Baguelin, M., … Ghani, A.C. (2020, 16 maart). Impact of non-pharmaceutical interventions (NPIs) to reduce COVID-19 mortality and healthcare demand. Imperial College London. https://doi.org/10.25561/77482.
[5] Ioannidis, J.P.A. (2021). Reconciling estimates of global spread and infection fatality rates of COVID-19. An overview of systematic evaluations. European Journal of Clinical Investigation, 51. DOI: 10.1111/eci.13554.
[6] Helsloot, I., Groenendaal, J. & Vis, J. (2020, oktober). Literatuuronderzoek. Wat weten we nu eigenlijk van het coronavirus? https://crisislab.nl/wordpress/wp-content/uploads/Corona-literatuurstudie-oktober2020.pdf;
Xiao, J., Shiu, E., Gao, H., Wong, J.Y., Fong, M.W., Ryu, S. & Cowling, B.J. (2020). Nonpharmaceutical measures for pandemic influenza in nonhealthcare settings. Personal protective and environmental measures. Emerging Infectious Diseases, 26, 967-975.
[7] World Health Organization (2019). Non-pharmaceutical public health measures for mitigating the risk and impact of epidemic and pandemic influenza. https://iris.who.int/bitstream/handle/10665/329438/9789241516839-eng.pdf.
[8] Medisch Contact (2021, 25 maart). Hoge boete voor artsen die onterecht hydroxychloroquine of ivermectine voorschrijven. www.medischcontact.nl/actueel/laatste-nieuws/nieuwsartikel/hoge-boete-voor-artsen-die-onterecht-hydroxychloroquine-of-ivermectine-voorschrijven.
[9] c19early.org (z.d.). COVID-19 early treatment: real-time analysis of 3,599 studies. https://c19early.org/.
[10] Medisch Contact (2022, 30 november). Tuchtrechter oordeelt over het offlabel voorschrijven van ‘covidmedicatie’. www.medischcontact.nl/actueel/laatste-nieuws/artikel/tuchtrechter-oordeelt-over-het-offlabel-voorschrijven-van-covidmedicatie.
[11] Meester, R. & Jacobs, M. (2023). Van aardbeving tot zoönose. Walberg Pers.
[12] Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (2021, 24 maart). The expected outcome of COVID-19 vaccination strategies: version 1.0. www.rivm.nl/sites/default/files/2021-03/Modellingresults%20COVID19%20vaccination%20version1.0%2020210324_0.pdf.
[13] Stichting Artsen Collectief (z.d.). Wat wij doen. https://artsencollectief.nl/wat-wij-doen/.
[14] Herstel-NL (z.d.). Vaccinatiedrempel. www.herstel-nl.nl/vaccinatiedrempel/.
[15] Herby, J., Jonung, L. & Hanke, S.H. (2023, juni). Did lockdowns work? The verdict on Covid restrictions (IEA Perspectives 1). https://iea.org.uk/wp-content/uploads/2023/06/Perspectives-_1_Did-lockdowns-work__June_web.pdf.
[16] De Hond, M. (2023, 4 juli). ‘De wereld is gek geworden’. De kosten van de Covid-lockdowns. https://maurice.nl/2023/07/04/de-wereld-is-gek-geworden-de-kosten-van-de-covid-lockdowns/.
[17] Stichting Artsen Collectief (2022, 11 december). Menstruatieklachten, spermakwaliteit en bloedstolling: SARS-Cov-2 spike-eiwit bindt en beïnvloedt de oestrogeenreceptor. https://artsencollectief.nl/sars-cov-2-spike-eiwit-beinvloedt-oestrogeen/.
[18] Stichting Artsen Collectief (2023, 10 juni). Vaccinatie gerelateerde myocarditis treft 1 op de 20.000 jongens tussen de 12 en17 jaar. https://artsencollectief.nl/vaccinatie-gerelateerde-myocarditis-treft-1-op-de-20-000-jongens/.
[19] Stichting Artsen Collectief (2022, 20 oktober). mRNA-vaccin aangetroffen in hart, hersenen en moedermelk. https://artsencollectief.nl/vaccin-mrna-aangetroffen-in-hart-hersenen-en-moedermelk/.
[20] Follow the Money (2021, 22 januari). Gelekte documenten: Brussel zette medicijnagentschap onder druk bij beoordeling Pfizer-vaccin. www.ftm.nl/artikelen/brussel-zette-medicijnagentschap-onder-druk.
[21] European Medicines Agency (z.d.). Funding. www.ema.europa.eu/en/about-us/how-we-work/governance-documents/funding.
[22] Klacht: uitingen van de overheid in het kader van de vaccinatiecampagne tegen het coronavirus zijn niet ontoelaatbaar (2021). Jurisprudentie Geneesmiddelenrecht 2021/20, 197-210.
[23] Harmans, L. (20 december 2022). Wat mag een arts schrijven of zeggen? Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, 166. www.ntvg.nl/artikelen/wat-mag-een-arts-schrijven-zeggen.
[24] De Ridder, P. (2020, 11 mei). Economie in de ban door corona. www.mejudice.nl/artikelen/detail/economie-in-de-ban-door-corona.
[25] Gupta Strategists (2020, 20 mei). Het koekoeksjong dat covid heet. https://gupta-strategists.nl/studies/het-koekoeksjong-dat-covid-heet.
[26] World Health Organization (2020, 12 oktober). WHO Director-General’s opening remarks at the media briefing on COVID-19 – 12 October 2020. www.who.int/director-general/speeches/detail/who-director-general-s-opening-remarks-at-the-media-briefing-on-covid-19—12-october-2020.
[27] Baarsma, B., Van den Broek, E., Van den Berg, G. & Teulings, C. (2021). Langetermijnbelangen worden bij de aanpak van corona veronachtzaamd. ESB, 106, 294-297.
[28] Kraaij-Dirkzwager, M.M., Tromp, M.U.Y. & Van der Torn, P. (2021). COVID-19: over welke mensen maken we ons extra zorgen? TSG – Tijdschrift voor Gezondheidswetenschappen, 99(1), 24-29.
[29] Stichting Artsen Collectief (2021, 24 februari). Nevenschade. https://artsencollectief.nl/nevenschade-van-de-covid-19-maatregelen/.
[30] Sociaal en Cultureel Planbureau (2020, 4 december). Welbevinden ten tijde van corona. www.scp.nl/publicaties/publicaties/2020/12/04/welbevinden-ten-tijde-van-corona.
[31] Mulier Instituut (2020, november). Monitor Sport en corona II. www.kennisbanksportenbewegen.nl/?file=10176&m=1606136294&action=file.download.
[32] Engbersen, G., Van Bochove, M., De Boom, J., Burgers, J., Etienne, T., Krouwel, A., … Wentink, T. (2020, september). De heropening van de samenleving. De maatschappelijke impact van COVID-19 in Amsterdam, Den Haag, Rotterdam & Nederland. Erasmus School of Social and Behavioural Sciences. www.kenniswerkplaats-leefbarewijken.nl/wp-content/uploads/Heropeningsamenleving_KL01B.pdf.
[33] De Lange, A., Hulsbosch, L., Knispel, A. & Kroon, H. (2020). Impact coronacrisis op mensen met ernstige psychische aandoeningen: tweede meting (artikelnr. AF1812). Trimbos-instituut; Van Bon-Martens, M., Van Doesum, T., Leone, S., De Beurs, D., Kroon, H. & Shields-Zeeman, L. (2020). Impact van de coronacrisis op het werk en welzijn van professionals voor psychische hulp (artikelnr. AF1845). Trimbos-instituut; Van der Roest, H., Prins, M., Steinmetz, S., Stolte, E., Van Tilburg, T., Van der Velden, C. & De Vries, D. (2020). De impact van de versoepeling van het bezoekverbod op bewoners van verpleeghuizen en woonzorgcentra (artikelnr. AF1855). Trimbos-instituut.
[34] Kester, J. (2020). Meerderheid heeft psychische klachten door coronacrisis, vooral jongeren ervaren problemen. EenVandaag Opiniepanel. https://eenvandaag.avrotros.nl/panels/opiniepanel/alle-uitslagen/item/meerderheid-heeft-psychische-klachten-door-coronacrisis-vooral-jongeren-ervaren-problemen/.
[35] Raad voor Volksgezondheid & Samenleving (2020, 3 mei). (Samen)leven is meer dan overleven. Breder kijken en kiezen in tijden van corona. www.raadrvs.nl/documenten/publicaties/2020/05/03/goed-samen-leven-in-tijden-van-corona.
[36] Ioannidis, J.P.A. (2009). Adverse events in randomized trials: neglected, restricted, distorted, and silenced. Archives of Internal Medicine, 169(19), 1737-1739.
[37] Van Diem, D. (2022, 2 november). WOB: Ministerie BZK had directe invloed op social media. Indepen. https://indepen.eu/wob-ministerie-bzk-had-directe-invloed-op-social-media/.
[38] Rijksoverheid (2022, 25 mei). Nederland krijgt nationaal centrum voor wetenschapscommunicatie. https://web.archive.org/web/20230306131738/www.rijksoverheid.nl/actueel/nieuws/2022/05/25/nederland-krijgt-nationaal-centrum-voor-wetenschapscommunicatie.
[39] European Commission (2020, 10 juni). Tackling COVID-19 disinformation. Getting the facts right. https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/HTML/?uri=CELEX:52020JC0008&from=EN.
[40] Gijrath, Y. & De Vlieger, E. (The Gygs) (z.d.). Atoombom in The GYGS: 3e machtspersoon zette Herstel-NL onder druk. https://app.springcast.fm/17555/the-gygs-36-atoombom-in-the-gygs-3e-machtspersoon-zette-herstel-nl-onder-druk.
[41] Van Diem, D. (2022, 2 november). WOB: Ministerie BZK had directe invloed op social media. Indepen. https://indepen.eu/wob-ministerie-bzk-had-directe-invloed-op-social-media/.
[42] European Commission (2021, 29 juli). Reports on June actions. Fighting COVID-19 disinformation monitoring programme. https://digital-strategy.ec.europa.eu/en/library/reports-june-actions-fighting-covid-19-disinformation-monitoring-programme.
[43] Tweede Kamerstukken (2022, december). Toezending documenten met betrekking tot de denktank desinformatie. www.tweedekamer.nl/kamerstukken/brieven_regering/detail?id=2022Z26313&did=2022D56693.
[44] KRO-NCRV Pointer (2020, 20 december). Het verborgen netwerk van complotdenkers. www.uitzendinggemist.net/aflevering/539489/Pointer.html.
[45] Stichting Artsen Collectief (2022). Mondkapjes. https://artsencollectief.nl/category/onderbouwing/mondkapjes-onderbouwing/.
[46] Jefferson, T., Dooley, L., Ferroni, E., Al-Ansary, L.A., Van Driel, M.L., Bawazeer, G.A., … Conly, J.M. (2023). Physical interventions to interrupt or reduce the spread of respiratory viruses. Cochrane Database of Systematic Reviews, (1). DOI: 10.1002/14651858.CD006207.pub5
[47] Jureidini, J. & McHenry, L.B. (2022). The illusion of evidence based medicine. BMJ, 376. https://doi.org/10.1136/bmj.o702; De Wit, D. (2021). Dossier Mexicaanse griep. Lemniscaat; NOS Nieuwsuur (2010, 16 november). De pandemie die geen pandemie was. www.bitchute.com/video/qlQl7Nhl0eok/; Gøtzsche, P.C. (2013-2021). www.deadlymedicines.dk/about/; Follow the Money (2015). Extreem dure biotech pil krijgt bittere bijsmaak. www.ftm.nl/artikelen/extreem-dure-biotech-pil-krijgt-bittere-bijsmaak; Follow the Money (2017). Gezocht: geneesmiddel tegen ziekmakend dure medicijnen. www.ftm.nl/artikelen/gezocht-geneesmiddel-tegen-ziekmakend-dure-medicijnen ; Bijl, D. (2020). Het pillenprobleem. Walburg Pers.
[48] Zie op medisch gebied bijv. sites zoals https://doctors4covidethics.org/, www.hartgroup.org/, www.openvaers.com/covid-data, https://pandata.org/, www.cebm.net/oxford-covid-19-evidence-service/ en https://gbdeclaration.org/.
[49] Perspectivity (z.d.). Deep Democracy. https://perspectivity.org/nl/werk/deep-democracy/.
[50] NOS Nieuws (2023, 27 juni). Kamer schuift enquête over coronabeleid voorlopig op de lange baan. https://nos.nl/artikel/2480512-kamer-schuift-enquete-over-coronabeleid-voorlopig-op-de-lange-baan.